Jef van Kempen over het tijdschrift Bloemkrans

B l o e m k r a n s

Letterkunde voor Katholieke jongelieden

door Jef van Kempen

Toen Joannes Zwijsen in 1832 pastoor werd van de parochie ‘t Heike, moest hij constateren dat meer dan de helft van de kinderen tussen zes en twaalf jaar in het geheel geen onderwijs volgde. Onder de hoofdzakelijk katholieke bevolking was het analfabetisme dan ook zeer groot. Pastoor Zwijsen, de latere bisschop van ‘s-Hertogenbosch en aartsbisschop van Utrecht, ontpopte zich al meteen als iemand die niet van halve maatregelen hield. Zijn eerste maatregel was dat kinderen die niet konden lezen en schrijven voortaan niet meer tot de eerste communie zouden worden toegelaten. Zo nam Zwijsen het onderwijs zelf ter hand.

Reeds in hetzelfde jaar dat Zwijsen pastoor werd, stichtte hij een congregatie van vrouwelijke religieuzen, bekend als de Zusters van Liefde van Tilburg, die het onderwijs voor ‘arme en minvermogende meisjes’ op zich nam. Om ook in het onderwijs voor de jongens te voorzien werd in 1844 de Congregatie van de Fraters van O.L. Vrouw, Moeder van Barmhartigheid gesticht. Als ‘Fraters van Tilburg’ zouden zij hun opdracht meer dan waar maken en ruim een eeuw lang het gezicht van het katholieke onderwijs voor de Tilburgse jeugd bepalen. De eerste superior-generaal van de fraters was de Tilburgse pater Franciscus Salesius de Beer. Nu was superior-generaal een wat grootse titel voor een man die in 1846 zijn bestuur begon in huis aan ‘De Locht’ (tegenwoordig: Gasthuisring) met acht fraters en zeven weesjongens. Pater De Beer zou het vertrouwen dat Zwijsen in hem stelde niet beschamen. Toen hij in 1900 het bestuur uit handen gaf, telde de congregatie 559 fraters, die zich in zestien huizen hadden gevestigd, en in hun huizen en scholen de verantwoordelijkheid droegen voor bijna tienduizend leerlingen en verpleegden.

Een eigen drukkerij

Om voor goede katholieke leerboeken en lectuur te kunnen zorgen die waren elders niet voorhanden en om de weesjongens gelegenheid te geven een vak te leren en hun zo een bron van inkomsten te verschaffen, werd in 1846 begonnen met een eigen drukkerij. Door de enorme expansie van het katholieke onderwijs bleek de ‘Stoomdrukkerij van het R.K. Jongens-Weeshuis’ een groot succes. De fraters bezorgden in een hoog tempo de benodigde teksten voor de leerboeken, die al snel hun weg vonden tot ver buiten Brabant. Er was intussen een groeiende behoefte aan onderwijzers ontstaan, en van het onderwijs aan de kwekelingen werd dan ook veel werk gemaakt. Een interessant probleem daarbij was het literatuuronderwijs aan deze studenten, die allen een staatsexamen dienden af te leggen. Hoe nu de toekomstige onderwijzers af te houden van boeken die ten opzichte van godsdienst en zedelijkheid te wensen overlieten, en tegelijkertijd voor goede lectuur te zorgen ?

Om dit alles in goede banen te leiden werd in 1883 begonnen met een eigen letterkundig tijdschrift: Bloemkrans. Lectuur voor Katholieke Jongelieden tot bevordering van taalkennis, stijl en letterkundige studie. Het was in twee opzichten een uniek tijdschrift. Op de eerste plaats was Bloemkrans waarschijnlijk de eerste letterkundige uitgave in ons land met inleidingen en aantekeningen (1) en, voorzover mij bekend, het eerste letterkundige tijdschrift dat in Tilburg het licht zag. Bloemkrans vanaf de vijfde jaargang werd de subtitel wat minder vermoeiend en heette het: Taal- en Letterkundige studiën voor Katholieke Jongelieden zou dertien jaargangen kennen en was hoofdzakelijk het werk van één man: pater Bernardinus Ghijben.

Pater Bernardinus Ghijben

De in 1840 in Den Bosch geboren Joannes Aloysius Ghijben trad in 1859 in het noviciaat bij de Fraters van Tilburg. In 1863 werd hij tot priester gewijd en daarna verzorgde hij enige tijd lessen voor de latinisten (de priesterstudenten). Als leraar was hij niet zo’n succes; de nogal naïeve pater was niet in staat de orde in zijn klas te bewaren. Toch was Ghijben als volkomen autodidactische geleerde, erg geliefd in het klooster aan De Locht. Behalve als mathematicus stond hij om zijn kennis van de muziek, plantkunde, taal_ en letterkunde, filosofie en theologie in hoog aanzien. Ghijbens geniale aanleg werd in 1868 nog eens bevestigd, toen bleek dat zijn, op verzoek van mgr. Zwijsen geschreven, ontwerp van het Mandement over het Onderwijs van de Nederlandse Bisschoppen de voorkeur had gekregen boven de versie van Herman Schaepman.

Kortom, de beminnelijke maar ook wat wereldvreemde geleerde pater zag zich voor de taak gesteld ‘aan kweekelingen voor den onderwijzersstand, of aan leerlingen der hoogste klassen in inrichtingen van uitgebreid lager onderwijs eene lectuur te bezorgen, die aan hunnen studiën bevorderlijk, en tevens niet van aantrekkelijkheid ontbloot zou zijn’, zoals Ghijben dat in zijn ‘woord vooraf’ bij het verschijnen van het eerste nummer van Bloemkrans in maart 1883 formuleerde. In hetzelfde stuk kondigde hij aan ook werk van ‘onkatholieke schrijvers, wier meesterschap op letterkundig gebied algemeen erkend is, en met wier werken eenige bekendheid in den jeugdigen onderwijzer wordt gevorderd’ te zullen opnemen.

Het redactionele werk vergde zoveel tijd van pater Ghijben dat hij werd bijgestaan door frater Ludovicus van den Houdt. Deze koos de stukken die geschikt waren en onderhield de correspondentie met de uitgevers of, in sommige gevallen, met de auteurs zelf, zodat hij in feite de positie van redactiesecretaris vervulde. Bloemkrans verscheen jaarlijks in vier afleveringen van elk 48 bladzijden, over het algemeen in maart, juni, september en december. Hoeveel abonnees het tijdschrift had, is niet duidelijk, maar het zullen er waarschijnlijk niet meer dan enkele honderden zijn geweest. Iedere jaargang kende naast de inhoudsopgave nog een alfabetische lijst van de voornaamste aantekeningen die pater Ghijben had gemaakt. Die aantekeningen (veel latere samenstellers van letterkundige leerboeken met aantekeningen zijn in belangrijke mate schatplichtig aan pater Ghijben) dienden een dubbel doel. Na de lezing van een gedicht of een prozastuk, waaraan altijd een (soms zeer uitgebreide) inleiding voorafging, hielpen de aantekeningen de leerlingen bij eventuele taalkundige problemen. Maar deze annotaties, zo’n vier- à vijfhonderd per jaargang, hadden ook tot doel de lezers te vormen in het schrijven zelf; hen te helpen ‘om zich eene juiste, ordelijke en bevallige uitdrukking hunner gedachten eigen te maken’. Daartoe werden ieder jaar enkele bladzijden ingeruimd voor de rubriek: Oefenschool, waarin opdrachten werden gegeven voor opstellen met onderwerpen als: ‘Mijn eerste horloge’ of ‘Morgen komt er weer een dag’. Bovendien werden er opdrachten opgenomen voor het ontleden van gedichten, voor woordverklaringen of verklaringen van uitdrukkingen, met de bedoeling deze op de scholen of thuis te oefenen. Op deze manier kreeg Bloemkrans ook respons; regelmatig verschenen opstellen van leerlingen in het tijdschrift, zo nodig voorzien van kritische noten van de hand van pater Ghijben. Na de zevende jaargang zou deze rubriek (die opstellen bevatte zoals ‘In de Sneeuw’ van A.H… uit Tilburg en ‘Een watertochtje in den zomer’ van W.K…, leerling der R.K. Burgerschool te ‘s_B.) geruisloos verdwijnen.

Guido Gezelle

In de dertien jaar dat het tijdschrift bestond, werd werk opgenomen van eenennegentig verschillende auteurs. Sommige schreven onder verschillende namen, zoals de schrijfster Nicoline M.C. Sloot, die als Melati van Java en onder haar andere pseudoniem Mathilde, werk in Bloemkrans zag afgedrukt. Ongeveer de helft van alle bijdragen waren van tijdgenoten, de andere vooral van populaire schrijvers uit de eerste helft van de negentiende eeuw (veel Bilderdijk), slechts in enkele gevallen uit vroeger tijden (meestal Vondel). Zestig procent van alle schrijvers kan tot het katholieke volksdeel worden gerekend; pater Ghijbens toezegging ook aan ‘onkatholieke’ schrijvers aandacht te zullen geven, blijkt dan ook geen loze kreet te zijn geweest. Veel bijdragen waren van prominente protestants_christelijke auteurs, onder wie bekende dominee_dichters als Ter Haar, Hasebroek en ‘den peinzensmoeden twijfelaar’ De Génestet. Niet alles van hen kon natuurlijk in zijn geheel als lectuur worden aanbevolen, maar pater Ghijben wilde, als dat kon, wel het beste aanvaarden. Zo schreef hij over Is. da Costa: ‘Hij is een vurig Protestant: vurig in zijn protest tegen Romes leer en macht, maar vurig ook in de open belijdenis van alle waarheden die het oud-protestantisme nog uit de moederkerk had overgehouden.’

Het is hier niet mogelijk een volledig beeld te geven van alle schrijvers en hun werk, laat staan van pater Ghijbens commentaar daarop. Om toch een indruk te geven, nemen we een willekeurige jaargang als voorbeeld: jaargang 9, die van precies een eeuw geleden. Hierin verscheen proza met een min of meer historische inhoud van August Snieders, J. David, J.C.A. Hezenmans en J.J. van der Horst. Daarnaast twee anonieme bijdragen (2), een over de H. Liafwin of Lebuinus, apostel van Deventer, en een avontuurlijk reisverslag uit Nepal, van een Nederlandse missionaris. Dit verhaal was overgenomen uit Katholieke Missiën. Verder nog een fragment van een verhaal van de populaire Vlaamse schrijver Hendrik Conscience, en een verslag van Een bezoek aan O.L.V. van Tongre van de norbertijner kanunnik Servaes Daems, ooit geschreven voor zijn eigen Maria_Almanak. Daems was trouwens regelmatig present in Bloemkrans met humoristisch getinte verhalen die hij onder zijn schuilnaam Peeter Klein publiceerde. Om de lezers ook nog wat te vermaken bij al die bloedige ernst, staan in deze jaargang twee ‘luimige’ verhalen: een van Lublink Weddik (uit: Oudoom Jakobs blauw zakboekje) en een Fragment over vroolijkheid en lachen van de bijna nooit ontbrekende priester-dichter Bernardus van Meurs. Voor poëzie hadden pater Ghijben en frater Ludovicus 35% van alle gedrukte pagina’s over, hetgeen veel is te noemen in vergelijking met andere letterkundige tijdschriften. In de jaargang van 1891 een paar korte gedichten van Reyer Anslo en Vondel, en verder poëzie van Staring, Da Costa, Bilderdijk (het mooie Uitvaart), J. Kinker en J. Immerzeel Jr. met De dood van Augias (wat men nu ‘Light verse’ zou noemen). Natuurlijk ook de nodige vrome gedichten: van dr. H. Schaepman, Servaes Daems (opnieuw), en het soms wat sentimentele, maar ook nu nog wel aansprekende gedicht van mr. J.F.A. Leesberg, met de zeer omslachtige titel: Op de afbeelding mijner geliefde dochter Henrietta Adriana Elisabeth, thans Zuster Maria Gonzaga, in het Franciscanessenklooster te Dongen.

De meest opvallende naam in dit gezelschap is echter die van Guido Gezelle, die voor het eerst in Bloemkrans verschijnt, met zijn vroege gedicht De Mandelbeke. Men kan het zich misschien moeilijk voorstellen, maar waar bijvoorbeeld Bernardus van Meurs in die dagen ongekend populair was in katholieke kringen (en nu vergeten), was Guido Gezelle in 1891 in Nederland een nog nagenoeg onbekende dichter.

Dertien jaargangen

Bloemkrans was allerminst een vernieuwend tijdschrift. De beide redacteuren probeerden zoveel mogelijk in de pas te lopen bij wat frater Ludovicus eens ‘ons Gereformeerd Hollandsch’ noemde, dat de kwekelingen voor wie dit tijdschrift in eerste instantie nu eenmaal bedoeld was nodig hadden. Over het verdwijnen van Bloemkrans is niet veel met zekerheid te zeggen. Het is in ieder geval duidelijk dat de beide redacteuren een druk bezet leven leidden; en er verschenen ten slotte druppelsgewijs betere leerboeken. In 1893 bijvoorbeeld het boek De studie en de lectuur van F.A.W. Ahout, dat door pater Ghijben zeer werd geprezen. Wie echter de uitgebreide bibliografie van Ahout vergelijkt met de in Bloemkrans geplaatste stukken, zal zien dat pater Ghijben en frater Ludovicus met hun keuze een veel interessanter beeld van de negentiende_eeuwse letterkunde gaven. Al was het alleen maar door de vele bijdragen van een tiental Vlaamse schrijvers, die bij de Buitenveldertse kapelaan Ahout geheel ontbraken. In Tilburg werd natuurlijk ook de roep om ‘moderne’ poëzie gehoord (tenslotte deden de ‘Tachtigers’ al geruime tijd van zich spreken). Omdat men zich geen raad wist, werd besloten een aantal mensen hun oordeel te vragen, onder wie Guido Gezelle. De Kortrijkse priester werd gevraagd of wellicht Pol de Mont en Hélène Swarth voor publikatie in Bloemkrans in aanmerking kwamen. Gezelle vond van niet, en frater Ludovicus was het eigenlijk wel met hem een.(3)

In de loop van 1895 begon het tijdschrift te laat te verschijnen. Uiteindelijk ontvingen de lezers in februari 1896 een dubbele aflevering; het was het laatste nummer van Bloemkrans.

Noten

1) Horsten, dl. 1, p. 157.

2) Wat niet representatief is; in alle jaargangen samen verschenen slechts zes anonieme bijdragen.

3) Hij had N.B. Hélène Swarth al om toestemming gevraagd, en deze ook gekregen.

Bronnen

Generaal Archief Fraters Tilburg.

Bloemkrans. Taal- en Letterkundige Studiën voor Katholieke Jongelieden, Jrg. 1-13 (1883-1895).

Fr. M. Tharcisio Horsten, De Fraters van Tilburg van 1844-1944. Tilburg 1946-1952 (3 dln.).

F.A.W. Ahout pr., De Studie en de Lectuur. Zeventien conferentiën voor de kweekelingen van het bisschoppelijk konvikt te Luxemburg gehouden door J.B. Krier, directeur, naar het Hoogduitsch bewerkt door-. Utrecht 1893.

 (Gepubliceerd in: Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg 1991)

 kemp=mag poetry magazine

More in: Archive K-L, Guido Gezelle, Jef van Kempen