Ton van Reen: Jef van Kempen houdt van gedichten

Ton van Reen

Jef van Kempen houdt van gedichten

 

Jef van Kempen houdt van gedichten.

Hoe is dat zo gekomen?

Lang geleden las Jef het gedicht DE MUS van Jan Hanlo. Hij las en beluisterde het goed.

Hij hoorde dit:

 

DE MUS

Tjielp tjielp

tjielp tjielp tjielp

tjielp tjielp tjielp

tjielp tjielp

tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp

tjielp tjielp tjielp

 

tjielp

etcetera.

 

Let op: het woord ETCETERA hoort bij het gedicht.

Dit etcetera betekent: eindeloos.  Het gedicht DE MUS is dus een eeuwigdurend gedicht, dat overgaat van mus op mus.

 

Toen Jef het gedicht driemaal had gehoord, besloot hij vooral een vervolg te geven aan het laatste woord van het gedicht: etcetera.

Hij schafte vogeltjes aan om ten eeuwigen dage het gedicht van Jan rond te horen zingen.

Dat is nou eens een lesje leren uit de literatuur.

Etcetera, met een mensenleven lang durend vervolg op het getjielp.

Toevallig ben ik erachter gekomen waarom Jan Hanlo dit gedicht schreef.

In de donkere jaren van de wederopbouw na de oorlog gaf Jan les in de Engelse taal aan het instituut Schoevers voor aankomende secretaresses. En als het zo uitkwam gaf hij ook les in boekhouden.

Nu denken veel  mensen dat zo’n bestaan voor een dichter vreemd is, maar het karakter van Jan Hanlo een beetje kennend, ik heb hem vaak meegemaakt, begrijp ik heel goed dat hij als dichter het dichtst bij zichzelf was als hij zijn kop vrij had in gebondenheid. De baan als leraar Engels en boekhouden beviel hem, omdat het zo absurd was. Tegen mijn achterneef Peter van Reen, illustrator en tekenaar bij de krant Het Volk, met wie hij bevriend was,  zei hij dat alleen structuur het leven zinvol maakte.

Ten tijde van zijn gevangenschap in de klas en de leerlingen debet en credit leerde, moet hij ook naar buiten hebben verlangd. Vaak moet hij mussen aan het schoolraam hebben horen tjielpen en dat moet een zeker verlangen  naar vrijheid hebben opgeroepen.

Terwijl hij de leerlingen sommen liet maken,  luisterde hij naar de mus en, altijd op zoek naar structuur, zocht hij naar de structuur van het getjielp van het levenslied van de mus op de vensterbank van het klaslokaal.

Hij noteerde de klanken en hoorde zeven varianten, die eindeloos herhaald werden. Dat bracht hem ertoe het woord etcetera toe te voegen aan het klankgedicht over de mus.

Hij was blij, want hij had de structuur betrapt in het gezang van de mus.

Het bleek hem dat de mus niet zomaar wat zong, maar zichzelf oneindig bleef herhalen. Die eeuwige herhaling vatte hij samen in het woord etcetera.

Nu denken velen dat Jan Hanlo een liefhebber van vogels was. Dat was niet zo.

Als hij tijdens zijn lessen aan het Schoeversinstituut, naar buiten kijkend   een kraai op een grasveld zou hebben gezien, had hij mogelijk het volgende gedicht geschreven:

 

Ka ka ka, kaka, krrr krrr , ka

krrr ka, ka krrr,

ka ka ka ka, krrrr , ka ka

krrr krrr krrr, ka

kaka, kaka, krrr, kaka, ka

kakaka, krrr ka, kakakaka, ka

 

ka

etcetera

 

Jef, die in de loop der jaren heeft geleerd om met vogels te praten zou dit gedicht als volgt hebben vertaald:

 

Wat doet die hond op ons grasveld

hij jaagt ons weg, die hond hoort hier niet

wat doet die hond, jaag hem weg

jaag hem de bomen in

die hond hoort hier niet, het gras is van ons

jaag hem de bomen in

wat doet die hond op ons gras

jaag hem weg

jaag hem de bomen in.

wat doet die hond op ons grasveld

 

wat?

etcetera

 

Zo is dus niet de kraai maar de mus heel toevallig in de Nederlandse literatuur terechtgekomen, maar had voor hetzelfde geld een kraai het onderwerp van een beroemd gedicht kunnen worden. Het had niet uitgemaakt. Het gedicht blijkt vooral bekend te zijn gebleven door het woord etcetera. Het ging Jan Hanlo in deze alleen om het woord etcetera.  Heel tevreden schreef hij dat op, omdat hij de structuur  van het vogelliedje had gevonden en hij begreep dat het gedicht eindeloos zou blijken te zijn.

Waarom was Hanlo zo uit op structuur? Waarom dwong hij zichzelf om alles wat hij deed gestructureerd aan te pakken? Tijdens mijn bezoeken aan Hanlo in het poorthuisje in Valkenburg, waar hij woonde in een eenkamervertrek, heb ik dat ontdekt. Hij legde zichzelf structuur op omdat hij geheel ongestructureerd was. En elke keer was hij blij om te ontdekken hoe anderen, in dit geval een mus, structuur aanbrachten in hun leven. Dat was ook de reden waarom hij in een piepklein huisje woonde. Een huis met meerdere vertrekken kon hij niet aan. Hij moest altijd alles onder handbereik hebben. Dat er zich spullen in andere vertrekken zouden bevinden, spullen die hij niet kon zien, was te veel van hem gevraagd.

Door zijn altijddurende jacht naar structuur beperkte hij zijn omgeving tot een steeds kleinere woonomgeving. In dat eenkamerwoninkje moest alles aanwezig zijn. Ook zijn motor.

Een andere reden om structuur aan te brengen was zijn armoe. Hij was zo arm als een rat. Wel beroemd in kleine kring, maar al heel lang zonder werk en af en toe vijf gulden vangend voor een gedicht in een literair tijdschrift. Het Fonds voor de Letteren bestond nog niet. Armoe dwong hem om heel gestructureerd met zijn geld om te gaan.

Waarom deze inleiding  over Jan Hanlo als ik praat over het werk van Jef van Kempen?

Er moeten enkele dingen worden rechtgezet.

Jefs lievelingsgedicht is het gedicht De Mus van Jan Hanlo. Maar  Jef heeft altijd gedacht dat Jan het gedicht heeft geschreven uit liefde voor de mus.

Niets is minder waar.  Zaten er mussen op de vensterbank van zijn woninkje, dan joeg hij ze weg met een nijdig getik tegen het raam.

Het was Jan enkel en alleen te doen om het woord ETCETERA.

Herhaling van altijd hetzelfde: dat was structuur, dat was de structuur die hij voor zichzelf zocht.

Jef hoorde bij het lezen van het gedicht DE MUS inderdaad  een tjielpende mus.  En dacht dat Hanlo door dat ETCETERA het getjielp van de mus oneindig had willen horen. Waardoor het Jefs lievelingsgedicht werd omdat hij zelf ook oneindig naar het zingen van vogeltjes wilde luisteren. Om het gedicht van Jan Hanlo eindeloos te kunnen horen, schafte hij vogeltjes aan en zette zijn kleine tuin vol met vogelkooien om eindeloos het gedicht DE MUS te kunnen horen.

Vinken, sijsjes, paradijsvogeltjes, ik heb geen idee hoe die vogeltjes allemaal heten,  maar vanaf de ontdekking van het gedicht DE MUS werd en wordt er in de kleine tuin van Jef dag en nacht, ETCETERA, gezongen.

 

Dames en heren, de inspiratie van een dichter kan uit onverwachte bronnen komen.  

Jef ging verder dan Jan Hanlo. Niet alleen de vogeltjes en hun gezang boeien Jef, hij luistert naar de taal die zijn vogeltjes zingen. Naar de tekst van het vogellied. Vaak zit hij uren voor het hok, met een blocnote op schoot, te luisteren en streepjes te zetten. De dichter Jef van Kempen is de notulist van vogelcomposities.

Jef heeft ontdekt dat de taal van de vogels ingewikkeld is, maar ook dat er een bepaalde ordening in zit die lijkt op poëzie.

Dat eenmaal ontdekt hebbende blijkt dat, nu zijn verzamelde gedichten verschijnen, de meeste van zijn gedichten zijn ontstaan uit de aanzetten die hij heeft gemaakt in zijn blocnote met aantekeningen van het vogelgefluit in zijn tuin.

Om die vogeltjesteksten voor mensen zichtbaar  en hoorbaar te maken, heeft Jef er mensenwoorden bij gevonden, zoals bij het gedicht van de kraaien die de hond op hun grasveld de boom in willen jagen Jef weet de vogeltjesteksten te vertalen naar het menselijk oor.

In aanzet zijn dus al zijn gedichten een vertaling van vogeltjesgefluit.

Zo blijkt dat Jef een dichter is geworden door het eindeloze woord  ETCETERA van Jan Hanlo, die met dat woord een gedicht met eeuwigheidswaarde schiep.

Blij door het vertalen van de vogelliedjes in gedichten, ging Jef op zoek naar vergelijkingsmateriaal. Hij ontdekte de ene na de andere dichter die, elk op een eigen manier, de taal van vogels, olifanten, zebra’s en andere spraakmakende dieren opving en bewerkte voor het menselijk oor.

Er ontstond een grote collectie poëzie in huize Van Kempen, tot de kasten ervan uitpuilden. Jef besloot de gedichten die hij in zo’n prachtige vertalingen uit de meest uiteenlopende talen vond, uit te venten naar anderen.

Kortom, hij wilde anderen deelgenoot maken van het ETCETERA van Jan Hanlo.

Zo ontstond zijn weblog KEMPIS.nl.

In alle talen van de wereld  vind je op zijn weblog gedichten van poëten, die net als Hanlo op zoek zijn naar iets wat aanvankelijk niet te begrijpen is, maar door de vertaling of de hertaling van de dichter begrijpelijk wordt.

Hanlo, die van kind af aan verdwaald was in het bestaan, was op zoek naar structuur in zijn leven. Pierre Kemp, altijd in het zwart gekleed, was juist op zoek naar kleur ter compensatie van zijn zwart gemoed. Vinkenoog  was op zoek naar de structuur van het telefoonboek, omdat hij met alle mensen in de wereld in gesprek wilde blijven. Rilke was altijd op zoek naar de geluiden van de liefde.

Elke dichter blijkt op zoek te zijn naar iets dat aanvankelijk voor hem geheimzinnig is en dat hij wil bewoorden, waardoor hij er vertrouwd mee raakt.

Zo is Jef de verklanker geworden van de vogeltjestaal, maar ook van de taal van zijn omgeving. En dat is, in de ruimste zin, de stad Tilburg.

Ik  besluit met een gedicht uit de bundel van Jef dat hij ook zelf heeft terugvertaald naar de taal van de vogels:

 

LANDSCHAP

Duizend kraaien

in de oude berk

tekenen

de grijze lucht

 

Deze leegte

had ik

niet vermoed

 

En nu het gedicht zoals het door Jef aan de vogels wordt verteld:

 

Bliep bliep tjiep, rrrrr

tjielp tjielp piep

piep piep piep piep

tjielp piep piep

rrrrr rrrrr piep tjielp piep

pieppiep rrrrrrr

hiep hiep tjielp piep

pieppiep piep rrrrrrrr

 

piep

etcetera

 

Zo vertelt Jef in de in hem opkomende gedichten aan de Tilburgse vogeltjes. De vogeltjes die in zijn tuintje zitten, de vogeltjes in het struikgewas rond de Hasseltse Kapel,  het vogeltje dat doorklinkt in het gefluit van een vrolijke student op de fiets op weg naar school.

Kortom, voor al het gezang en getjielp dat Tilburg heet.

Jef heeft goed naar Jan Hanlo geluisterd. Hij heeft goed naar de vogeltjes geluisterd.

Wie Jef door Tilburg ziet dwalen en hem vreemde klanken hoort uitstoten, moet niet denken dat hij gek geworden is. Hij communiceert met de vogels.

 

ETCETERA. En dat nog vele jaren.

Op zondag 16 december 2012 vond in Boekhandel Livius in Tilburg de presentatie plaats van de nieuwe bundel van Jef van Kempen: Laatste bedrijf. Een keuze uit de gedichten 1962-2012. Op die bijeenkomst ontving Jef van Kempen uit handen van burgemeester Peter Noordanus de grote zilveren legpenning van de gemeente Tilburg voor zijn verdiensten op het gebied van literatuur en cultuur. Ton van Reen las zijn verhaal: ‘Jef van Kempen houdt van gedichten’ voor.

Jef van Kempen: Laatste Bedrijf. Een keuze uit de gedichten 1962-2012. Uitgeverij Art Brut – ISBN: 978-90-76326-06-1 / 68 pag. – 12,50 euro – geïllustreerd, 24×15 cm / Gedichten en illustraties van Jef van Kempen / Vormgeving Michiel Leenaars / In de bundel zijn tevens een aantal bijdragen opgenomen van Julia Origo, Monica Richter en J.A. Woolf.

Foto’s: Hans Hermans, Joep Eijkens, Peter IJsenbrant

fleursdumal.nl  m a g a z i n e

More in: Jef van Kempen, Kempen, Jef van, Reen, Ton van, Reen, Ton van