Ed Schilders: Pietro Aretino. De geschiedenis van een reputatie (3)

Ed Schilders

Pietro Aretino

De geschiedenis van een reputatie

Drie

De geschiedenis wordt gecompliceerd door het bestaan van een suite afbeeldingen waarvan een zekere Count Frédéric de Waldeck (1766-1875!) beweerde dat hij ze had teruggevonden in een klooster (!) in Mexico City. Foxon vergeleek ze, voor zover mogelijk, met het Toscanini-exemplaar, en hoewel er verschillen zijn in details corresponderen er tien precies met elkaar. Waldeck vond echter 20 prenten (over het aantal hieronder meer) en juist via die tien overige kon Foxon vaststellen dat Waldeck hier en daar geïmproviseerd moet hebben: ‘Waldecks twaalfde plaat komt overeen met houtgravure nr. 9 in Toscanini’s exemplaar, maar alleen in zoverre ze met elkaar verbonden kunnen worden door een fragment in het British Museum . . .’ Voor de entourage bedacht Waldeck zelf a completely different scene. Daaruit volgt dat Waldeck hooguit tien vroege prenten onder ogen kan hebben gehad maar ook dit zijn waarschijnlijk latere kopieën geweest. De meeste naslagwerken en overzichten beelden deze Waldeck-prenten af (zie bij voorbeeld Mimus Eroticus van A. M. Rabenalt, Hamburg, 1965, twee delen, en Erotische Kunst in Europa, D. M. Klinger, Nùrnberg 1982, deel I; het laatste werk heeft ook een reproduktie van twee bladen uit de Toscanini-bundel, inclusief de tekst van de sonnetten).

Tenslotte moet in dit verband vermeld worden dat in 1904 in Parijs een van de allermooiste uitgaven van de sonnetten verscheen ter nagedachtenis aan de legendarische uitgever en bibliofiel Isidore Liseux, een ex-jezuïet, inclusief diens al genoemde naspeuringen. Het bijzondere van deze uitgave is niet alleen dat zowel de Italiaanse als de Franse tekst gegeven worden, of dat alle modier in drie staten in zijn opgenomen, maar dat de eerste staat een reproduktie zou zijn van schetsen die zorgvuldig naar de originelen van Giulio Romano gemaakt zouden zijn. De schetsen wijken echter zozeer van alle bekende andere prenten af dat dit zeer onwaarschijnlijk is. (3) Niettemin is Liseux’ verhaal interessant genoeg om hier kort herhaald te worden.
De originelen, schrijft Liseux, ‘blijven tot nu toe definitief onvindbaar’, maar de schetsen die hij hier voor het eerst prijs geeft aan de openbaarheid zijn ‘direct genomen van een origineel exemplaar van het standenboek door een kunstenaar die het geluk had deze composities te bestuderen en het vernuft er een duurzaam souvenir van te bewaren.’
Liseux vond de schetsen ‘gedurende een vakantiereis door de Gers’. ‘Wij hadden het wonderlijke genoegen bij een bescheiden verzamelaar de serie van zestien tekeningen te ontmoeten, getraceerd op bladen van gevergeerd papier.’ Deze traceringen zijn, zegt Liseux, weliswaar niet ouder dan 1779, maar ongetwijfeld diende dat bijzondere, originele exemplaar als ondergrond. Helaas kan dat laatste feit niet aannemelijk gemaakt worden. Wat niet wegneemt dat deze suite veel mooier is dan al het voorgaande dat ouder en daarom iets origineler is.

Waldeck, Sander en Toscanini, Liseux. Voeg daarbij de suites waarvan bekend is dat ze van later datum zijn en het ontbreken van de originelen is enerzijds een moeilijk te verteren zaak geweest, anderzijds een enthousiast ingevulde witte vlek in de geschiedenis van het erotische boek.
Het verdwijnen van de originelen is een gegeven dat zich gemakkelijker laat verklaren dan de schijnbewegingen van Waldeck en Liseux. Aretino’s gitzwarte reputatie (onder puriteinen) zal er ongetwijfeld toe hebben bijgedragen dat van de eerste en volgende oplages weinig is overgebleven, ook al omdat die oplages nooit erg groot geweest kunnen zijn. Er zijn berichten over zeer succesvolle verkopen (onder andere bij Casanova) maar om meer dan enige tientallen exemplaren per jaar gaat het dan nog steeds niet.
Daarnaast treffen we in de achtergrondliteratuur voortdurend gevallen van censuur of vernietiging aan. Misschien verantwoorden die het uitsterven van de editto princeps niet, ze zijn niettemin illustratief voor de gestrengheid waarmee sommigen de modi te lijf gingen.
‘De laatste set waarvan bericht vastligt,’ schrijft Foxon, en hij heeft het over de editie van 1527, ‘en het lot ervan wordt beschreven in Nollekens and His Times (1829).’ Deze Nollekens werd door zijn biechtvader betrapt toen hij op een mooie dag (neem ik aan) zijn Aretino bekeek. De geestelijke weigerde Nollekens de absolutie te geven als hij de set niet on-middellijk in de open haard wierp. En Nollekens deed dat. Hij schijnt er een trauma aan te hebben overgehouden: ‘Zo nu en dan zag men hem in tranen,’ schrijft zijn biograaf T. S. Smith, ‘wegens wat hij zijn follynoemde.’
Het waren niet alleen paters en prelaten. Liseux citeert uit Chevilliers Origine de l’Imprimerie(1694) waarin sprake is van een Parijse graveur die een set kocht voor ‘een aanzienlijke som gelds’, uitsluitend met het doel er de brand in te steken. ‘Hij heeft steeds gedacht,’ en het lijkt alsof zulke daden altijd, al is het maar sous-entendu, een emotionele plot moeten hebben, ‘dat het de originele platen waren, gegraveerd door Marcantonio, en dat hij ze had vernietigd.’ Maar dat waren ze dus niet.

In januari 1674 of 1675 werd, volgens Ashbee (Catena), een poging tot herdruk en compensatie van de schaarste ondernomen op de pers van de universiteit van Oxford. Op het laatste moment werden de studenten tijdens hun clandestiene werkzaamheden betrapt door de eigenaar van de drukkerij. Of er toch nog exemplaren in omloop zijn gekomen kon Ashbee al niet meer met zekerheid vaststellen. Zijn bron, Humphrey Prideaux, bericht dat er zestig stuks bad gon abroad before the business was discovered,maar Ashbee zelf meent dat ‘waarschijnlijk geen enkele set momenteel nog bestaat.’
Het Bilder Lexikon meldt tenslotte een geval van literaire autoda-fe uit 1556 en dat derhalve echt een van de vroegste uitgaven moet hebben betroffen. Het ging om het exemplaar van de Dresdener Bibliothek.

(wordt vervolgd)

Ed Schilders: Pietro Aretino. De geschiedenis van een reputatie (3)

fleursdumal.nl magazine

More in: Aretino, Pietro, Ed Schilders, Erotic literature